‘Wat een Onzin’ is een boek over de relatie tussen wetenschap en het paranormale. Het boek is geschreven door Herman de Regt en Hans van Dooremalen, die zich wetenschapsfilosofen noemen. Het boek gaat over bijna dood-ervaringen, paranormale verschijnselen, het bovennatuurlijke, homeopathie. Een boek van wetenschappers over bewustzijnsverschijnselen.
Bewustzijn van ondernemers
Ik moest bij het lezen onmiddellijk denken aan ondernemers. Zouden de betreffende auteurs de bewustzijns- en bewustwordingservaringen van ondernemers ook onzin vinden? Want
wie zich ontwikkelt tot en als ondernemer, ontwikkelt ook een hoger bewustzijn. Dat is (ook wetenschappelijk!) waar te nemen en ook anderszins begrijpelijk vanwege de creativiteit die voor ondernemen van belang is. Een ondernemer zonder creativiteit is voor mij ondenkbaar. Zonder creativiteit kun je geen ondernemer worden!
De rol van de ondernemer
Creativiteit is namelijk geen logistiek proces. Creativiteit is ook geen denkproces. Je kunt ook niet zeggen: ik zal nu eens even creatief worden. Creatief zijn betekent je bewustzijn open stellen voor het grotere geheel waarvan je deel uitmaakt. Dat openstellen is echter niet onbepaald. Als ondernemer is het nodig om te focussen, om keuzes te maken voor de richting waarin je je openstelt. Je bent als het ware het knooppunt en draaipunt tussen enerzijds open staan voor kansen en mogelijkheden en anderzijds activiteiten om die datgene wat bij je binnen komt om te zetten in operationele activiteiten.
Perspectief creëren
Ondertussen vervul je de typische rol van de ondernemer om een perspectief te creëren. Een perspectief waarin verleden, heden en toekomst bij elkaar komen. Waarin kosmisch bewustzijn omgezet wordt in aardse vormen en activiteiten.
En daarbij geldt: hoe hoger het niveau van ondernemen, hoe hoger het benodigde niveau van bewustzijn. En feitelijk geldt dit voor alle vormen van creativiteit.
Onderzoek van bewustzijn
Wie zich niet met bewustzijn bezig houdt maar zich beperkt tot het fysieke kan gemakkelijk zeggen: ‘wat een onzin!’ Voorgaande is totaal niet wetenschappelijk bewezen! Maar het is wel filosofie, gebaseerd op onderzoek en ervaring. Onderzoek van de werkelijkheid, niet zoals die zich zogenaamd objectief aan ons voordoet, maar onderzoek van de dynamiek waar wij deel van uitmaken. En onderzoek van bewustzijn. Onderzoek van bewustzijnsmogelijkheden maar ook onderzoek van het beperkte bewustzijn waarover ik beschik. Een bewustzijn dat overigens in de loop der tijd zich ontwikkeld heeft. Een gegroeid bewustzijn waarvoor ik dankbaar ben. Een bewustzijn dat nog steeds groeit, zeker waar ik me bezig houdt met ondernemen!
woensdag 26 november 2008
vrijdag 21 november 2008
Wanneer ben je een goede ondernemer 2
vervolg.
Het lijkt aan de ene kant allemaal zo simpel en aan de andere kant allemaal zo ingewikkeld.
De plannen voor elkaar, onderzoeken gepleegd, markt verkend, alle rapporten nauwkeurig ingevuld, precies de paden gevolgd zoals ze uitstekend zijn uitgezet, en toch lukt het niet.
En eigenlijk is dat het gevolg van slecht één hoofdstuk dat niet onderzocht is.
En dat ene hoofdstuk ben jezelf.
Jij als ondernemer.
Want juist jij bent het belangrijkste hoofdstuk.
Want wat is een onderneming zonder ondernemer.
Zoals elders in dit boek te lezen hebben Jan van Tulder en ik elkaar ontmoet tijdens de, destijds tien maanden durende, opleiding van Global Creative Economy (GCE) aan de Fontys Hogeschool te Eindhoven. Samen met nog een 50-tal ondernemende personen waren we de pioniers die bijna aan de wieg stonden van deze -ver vooruit lopende en ver vooruit ziende- opleiding. Een opleiding die was gericht op 3e en 4e generatie internet. Zo werd tenminst aangegeven. Maar achteraf bleek dat de opleiding veel en veel meer inhield dan dat internet en dat de ondernemer van nu en van de toekomst vanuit een totaal ander denkpatroon zijn zaken moet regelen. Een totaal ander denkpatroon dan dat de ondernemer tot voor gewend was.
Jan en ik vonden elkaar in de nieuwe denkpatronen en beseften dat we met onze gevoelens en ideeën eindelijk gelijkvoelenden en gelijkdenkenden in onze omgeving troffen.
visite
Het lijkt aan de ene kant allemaal zo simpel en aan de andere kant allemaal zo ingewikkeld.
De plannen voor elkaar, onderzoeken gepleegd, markt verkend, alle rapporten nauwkeurig ingevuld, precies de paden gevolgd zoals ze uitstekend zijn uitgezet, en toch lukt het niet.
En eigenlijk is dat het gevolg van slecht één hoofdstuk dat niet onderzocht is.
En dat ene hoofdstuk ben jezelf.
Jij als ondernemer.
Want juist jij bent het belangrijkste hoofdstuk.
Want wat is een onderneming zonder ondernemer.
Zoals elders in dit boek te lezen hebben Jan van Tulder en ik elkaar ontmoet tijdens de, destijds tien maanden durende, opleiding van Global Creative Economy (GCE) aan de Fontys Hogeschool te Eindhoven. Samen met nog een 50-tal ondernemende personen waren we de pioniers die bijna aan de wieg stonden van deze -ver vooruit lopende en ver vooruit ziende- opleiding. Een opleiding die was gericht op 3e en 4e generatie internet. Zo werd tenminst aangegeven. Maar achteraf bleek dat de opleiding veel en veel meer inhield dan dat internet en dat de ondernemer van nu en van de toekomst vanuit een totaal ander denkpatroon zijn zaken moet regelen. Een totaal ander denkpatroon dan dat de ondernemer tot voor gewend was.
Jan en ik vonden elkaar in de nieuwe denkpatronen en beseften dat we met onze gevoelens en ideeën eindelijk gelijkvoelenden en gelijkdenkenden in onze omgeving troffen.
visite
2. Is de werkelijkheid dynamisch of statisch?
Zijn processen de kern van de werkelijkheid? Is de werkelijkheid in beginsel statisch of dynamisch? Is er een breder concept denkbaar? Is het mogelijk dat ‘dood’ niet bestaat?
In 3 stappen naar een dynamisch concept van de werkelijkheid en een beter begrip van processen.
In mijn vorige blog heb ik (primaire) processen als startpunt gekozen voor het denken over creatief en (creatiever) ondernemen. Maar om te weten hoe je creatief of creatiever kunt ondernemen is van belang eerst te weten waar ondernemen over gaat en (vervolgens) wat ondernemen is.
In de bedrijfskunde worden primaire processen als de kern van een onderneming gezien. Maar is dat wel correct? Is er een ander perspectief mogelijk?
In deze blog komt een ruimere opvatting aan de orde: alles stroomt ofwel alles is dynamisch. Maar wat betekent dat? Hoe kunnen we nu zeggen dat alles dynamisch is?
Stap 1. Een analyse van de werkelijkheid
Geen processen, geen dynamiek?
Stel u voor: u loopt in uw huis. Er staan stoelen in en tafels. Ze staan stil en bewegen, zo op het blote oog gezien, niet. En gisteren stonden ze op dezelfde plek als niemand er aan gezeten heeft. Hoe kan iemand dan zeggen dat die stoel of tafel dynamisch is?
En het bedrijf waar u werkt? Het heeft een kantoor. Dat is ’s nachts gesloten. Wie goed luistert kan af en toe een telefoon horen gaan die niet wordt opgenomen. En je ziet het rode lampje van het alarm flikkeren. Er zijn dus nog wat processen aan de gang maar dat het bedrijf dynamisch is, dat kun je toch niet zeggen?
Kunnen dode elementen dynamiek veroorzaken?
Niemand zal ontkennen dat processen dynamisch zijn. Maar kunnen ze ontstaan uit iets dat dood is? Kunt u zich dat voorstellen? Hebt u hiervoor enig bewijs ergens gevonden?
Waarschijnlijk niet. Een dood lichaam veroorzaakt geen dynamiek meer en heeft zijn oorspronkelijke dynamiek verloren. . Maar dat betekent nog niet dat dat dode lichaam niet meer dynamisch is. Een dood lichaam wordt afgebroken, gaat over tot ontbinding. Dat is toch weer wel dynamisch. Maar die afbraak is geen proces dat door dat dode lichaam ontstaat of veroorzaakt wordt. De ontbinding is wel een proces dat laat zien hoe iets dat geen dynamiek meer kan veroorzaken toch dynamisch blijft. Is dat anders te verklaren dan uit de intrinsieke dynamiek die werkelijkheid is?
De verklaring is dat ook een dood lichaam deel uit maakt van een groter geheel dat dynamisch is. In dat dode lichaam zit niet meer de inspiratie die de vorm van dat lichaam en het autonoom functioneren bepaalt. Daarom komt de vorm tot ontbinding en gaan de bestanddelen weer op in het grotere geheel. Echter ook die ontbinding en het opgaan in het grotere geheel is dynamisch.
Hoe staat het met de tegenstelling statisch-dynamisch?
We maken onderscheid tussen statisch en dynamisch. Statisch-dynamisch zien we als een tegenstelling. Enerzijds is dat terecht anderzijds weer niet. Laten we het verschil eens bekijken.
Ik constateer op de eerste plaats dat statisch-dynamisch niet het verschil is tussen dood of levend. Statisch zien we als ‘in ruste’ waar dynamisch in beweging of in proces is.
Als we ’s nachts slapen zijn we in ruste. Dat noemen we statisch. Als mensen of zaken statisch zijn betekent dat dus dat we geen activiteiten constateren.
Wanneer we aan het werk zijn, constateren we activiteiten en interacties. Er zijn processen. Dat is dynamisch.
Stap 2. de fundamentele vraag
Statisch of dynamisch als startpunt voor denken en handelen
Dat in ruste en in actie zijn een tegenstelling is, is echter een idee dat mensen zelf gecreëerd hebben. Traditioneel en vanuit de westerse cultuur is er een sterke neiging om niet de werkelijkheid maar onze visie op de werkelijkheid als startpunt te nemen voor onze visie op de werkelijkheid. Descartes zei het al: je pense, donc je suis. Ik denk dus ik ben.
Wie uitgaat van de eigen visie op de werkelijkheid gaat niet uit van de werkelijkheid zoals die zich aan ons voordoet. In dergelijke visies zien mensen de wereld als een verzameling van entiteiten die tot bepaalde activiteiten in staat zijn. Het soort denken dat uit deze visies volgt kiest een eenheid, een entiteit, als vertrekpunt voor activiteiten en processen.
Op basis van genoemde visie constateren we dat we als mens allerlei activiteiten ondernemen. Dezelfde visie ziet rondom ons heen allerlei entiteiten, eenheden, die geen activiteit vertonen.
Het is dezelfde visie die organisatorisch werkt vanuit organisaties en als consequentie heeft het denken in logistieke processen en input-output modellen.
Nu is er niets mis met denken in termen van activiteiten, logistieke processen en input-outputmodellen. De vraag is alleen of die modellen een goede weergave van de werkelijkheid zijn. En of die logistieke processen voldoende zijn om dynamiek in beeld te brengen. En of activiteiten de enige vorm van dynamiek zijn.
Een heel andere vraag is echter of er in plaats van het statische uitgangspunt van entiteiten ook een ander perspectief denkbaar is. Zou het uitgangpunt ook kunnen zijn dat de werkelijkheid dynamisch is?
De werkelijkheid is dynamisch als perceptie
We kunnen echter ook vanuit de werkelijkheid vertrekken in plaats van vanuit onze visie.
Vanuit dit vertrekpunt is de vraag: is onze visie op de werkelijkheid als een verzameling van entiteiten die processen kunnen veroorzaken correct? Of is de werkelijkheid in beginsel dynamisch en kan deze dynamiek zich voordoen in specifieke vormen of entiteiten?
Hadden Plato en Heraclitus gelijk toen ze zeiden dat ‘alles stroomt’, met andere woorden: de werkelijkheid is dynamisch?
Heel lang heb ik ook het probleem gehad dat ik het verschil niet zag tussen de manier waarop ik naar de werkelijkheid keek en de mogelijkheid dat die werkelijkheid op een andere manier in elkaar zat. Een manier die niet conform mijn visie was.
Ik kies zelf nu voor het uitgangspunt dat de werkelijkheid dynamisch is en dat ik er deel van uit maak. Dat de werkelijkheid dus geen resultaat is van mijn visie op die werkelijkheid.
En ik ben tot de conclusie gekomen dat we met onze visies de dynamiek niet kunnen veranderen maar wel belemmeren en blokkeren. En dat dit in de praktijk van elke dag tot heel veel problemen leidt.
Wat we wel kunnen doen is deel uitmaken van dynamiek. Als we deel uitmaken van dynamiek kunnen we deze met ons denken beïnvloeden. Positief of negatief. Stimulerend of belemmerend.
Géén tegenstelling tussen statisch en dynamisch
Statisch betekent zoals hiervoor is aangegeven dat we geen processen waarnemen. Het betekent niet dat iets niet meer dynamisch is. In de werkelijkheid is er geen tegenstelling tussen statisch en dynamisch.
Wat zo op het oog en in onze (oude) visie statisch is, is in beginsel ook dynamisch. Wat statisch is, is niet dood maar levend. Wat geen activiteit laat zien kan wel potentie tot activiteit zijn. Omgekeerd impliceren activiteiten dat er potentie tot activiteiten moet zijn.
Potentie tot activiteiten of tot processen kunnen we dus ook als dynamisch beschouwen.
In de verhouding tussen statisch en dynamisch kunnen we statisch dus als een aspect van dynamisch zien. Het beeld ziet er dan als volgt uit:
Er is in de verhouding tussen statisch en dynamisch dus geen tegenstelling.
Dynamisch omvat statisch!
Statisch staat gelijk met potentie
Potentie tot processen is statisch en processen betekenen actie maar beide zijn dynamisch!
Dat is ook de oplossing voor ons dynamiek vraagstuk. Potentie tot processen is niet dood maar is evenzeer dynamisch als acties en interacties. Dood bestaat niet!
Daarmee hebben we ons beeld van dynamiek dat oorspronkelijk alleen uit acties en interacties bestond uitgebreid met potenties tot processen.
De statische stoel die we zien is een potentie om te zitten. Het bedrijf in ruste is potentie voor allerlei bedrijfsactiviteiten.
Uit de statisch lucht halen we zuurstof. Lucht heeft derhalve duidelijk potentie. t
Stap 3. De keuze
De keuze tussen een werkelijkheid die in beginsel dynamisch is of een werkelijkheid die in beginsel statisch is?
In het voorgaande is niet de werkelijkheid verandert maar is onze visie op de werkelijkheid als in beginsel statisch overgegaan in een perceptie van werkelijkheid als dynamisch. .
Nu is de mogelijkheid ontstaan om te kiezen tussen twee mogelijke vertrekpunten: de werkelijkheid is in oorsprong dynamisch of de werkelijkheid is in oorsprong statisch.
Ik heb uitgelegd dat het hier gaat om het verschil tussen onze visie als vertrekpunt en de werkelijkheid waarvan wij deel uitmaken als uitgangspunt. Het gaat hier ook om twee verschillende manieren om onszelf te positioneren. De ene manier is als subject tegenover de werkelijkheid als object. De andere manier een perceptie van werkelijkheid waarvan wij deel uitmaken.
De logica vertelt ons verder dat dynamisch zowel processen kan omvatten als potenties tot processen. Omgekeerd kan statisch wel potenties omvatten maar niet de processen en activiteiten.
Het verschil tussen waarnemen en beleven
In het voorgaande hebben we statisch en dynamisch in een ander perspectief geplaatst. Het gevolg was dat we van een tegenstelling terecht kwamen in een verhouding tussen statisch en dynamisch. En in die verhouding blijkt het statische een aspect te zijn van dynamiek.
Er is echter ook nog iets anders gebeurd: We zijn zelf veranderd van waarnemer in deelnemer.
We zien een tegenstelling maar als we ons inleven constateren we een heel andere verhouding. Er is dus niets in de werkelijkheid veranderd maar wel in ons bewustzijn van de werkelijkheid.
Met dat bewustzijn kunnen we de werkelijkheid als dynamisch beleven. Dat is wat anders dan waarnemen. We kunnen in die dynamische werkelijkheid ervaren of er sprake is van processen of als statische elementen. Als we echter weten wat de potentie is van de statische elementen kunnen we ons processen voorstellen.
Het ontstaan van dynamiek
Maar zult u zich zeggen, als statisch niet het tegenovergestelde van dynamisch is maar een aspect van dynamiek, waar komt dan dynamiek vandaan? Kunnen we het ontstaan van dynamiek herleiden?
Het alternatief voor dynamisch ligt voor de hand: het is NIETS, LEEGTE, NIET BESTAAN.
Dat brengt ons bij de vraag naar het ontstaan van dynamiek.
Wie dynamiek probeert te herleiden naar een oorsprong zal tot de conclusie komen dat we heel ver komen maar dat dynamiek ontstaat waar eerst niets is. Grote bedrijven zijn uit het niets ontstaan, de dynamiek van markten kunnen we niet herleiden tot een oorsprong.
We kunnen naar de ontwikkeling van menselijk leven kijken, komen vervolgens terecht bij de ontwikkeling van leven. En uiteindelijk komen we uit in ….. het NIETS.
En we kunnen dat herleiden doen voor de vele vormen van dynamiek die we kennen. Probeer de oorsprong van economie maar te herleiden of van communicatie of van industriële vormgeving of van politiek.
Oorsprong van bepaalde dynamiek
Dynamiek ontstaat uit het niets. In de werkelijkheid waarin wij leven zien we dat die zich ontwikkelt door bewustzijn. We herkennen hoe menselijk bewustzijn de oorsprong vormt van veel door mensen op gang gebrachte dynamiek. Een het bewustwordingsproces dat plaats vindt, brengt mensen op of tot een idee. Ideeën liggen ten grondslag aan menselijke ontwikkeling en alle dynamiek die mensen op gang hebben gebracht, gevormd hebben tot organisaties, systemen en markten.
Het thema hoe mensen tot een idee komen en hoe we dynamiek vormgeven zijn aspecten die in een ander verband behandeld worden.
Hier is belangrijk dat we elke dynamiek door mensen op gang gebracht kunnen herleiden tot een basisidee. We kunnen elke vorm en elk proces herleiden tot een (dynamische) grondslag.
Ik geef een voorbeeld:
Wie een stoel ziet, herleidt deze vorm tot een potentie om te zitten. Dat zitten kun je als een activiteit van iemand zien maar ook als een dynamische grondslag. In die dynamische grondslag ‘zitten’, liggen alle mogelijkheden besloten waartoe zitten kan leiden.
Waar je kunt zitten, hoe je kunt zitten, welke middelen en mogelijkheden er zijn om te zitten.
Er kan dus verwarring ontstaan tussen u en mij als de een het heeft over de zitten als activiteit en de ander over zitten als dynamische grondslag.
Dynamisch in perspectief
Met het in beeld brengen van de oorsprong voor dynamiek verandert ons plaatje verder. Het ziet er nu zo uit:
De keuze
Voorgaande biedt voor ons eigen denken en voor onze eigen positionering de keuze tussen deel zijn van dynamiek inclusief integratie en participatie of het kiezen voor een positionering als waarnemer en het zien van de wereld als een verzameling van objecten en processen die beïnvloed en bestuurd kunnen worden.
De keuze tussen beide is aan u!
In het navolgende zal deze keuze niet verder aan de orde komen maar wel de consequenties van de keuze voor een statisch uitgangspunt. Ik kies voor het dynamisch perspectief en een positionering als integraal participant in een dynamisch perspectief. Het ‘andere’ denken zal ik als referentiekader gebruiken.
In dit perspectief zal ik verder in gaan op:
- bewustzijn als bepalende factor in de ontwikkeling van dynamiek en de ideeontwikkeling
- de verschillende soorten dynamiek
- het organiseren van dynamiek.
In 3 stappen naar een dynamisch concept van de werkelijkheid en een beter begrip van processen.
In mijn vorige blog heb ik (primaire) processen als startpunt gekozen voor het denken over creatief en (creatiever) ondernemen. Maar om te weten hoe je creatief of creatiever kunt ondernemen is van belang eerst te weten waar ondernemen over gaat en (vervolgens) wat ondernemen is.
In de bedrijfskunde worden primaire processen als de kern van een onderneming gezien. Maar is dat wel correct? Is er een ander perspectief mogelijk?
In deze blog komt een ruimere opvatting aan de orde: alles stroomt ofwel alles is dynamisch. Maar wat betekent dat? Hoe kunnen we nu zeggen dat alles dynamisch is?
Stap 1. Een analyse van de werkelijkheid
Geen processen, geen dynamiek?
Stel u voor: u loopt in uw huis. Er staan stoelen in en tafels. Ze staan stil en bewegen, zo op het blote oog gezien, niet. En gisteren stonden ze op dezelfde plek als niemand er aan gezeten heeft. Hoe kan iemand dan zeggen dat die stoel of tafel dynamisch is?
En het bedrijf waar u werkt? Het heeft een kantoor. Dat is ’s nachts gesloten. Wie goed luistert kan af en toe een telefoon horen gaan die niet wordt opgenomen. En je ziet het rode lampje van het alarm flikkeren. Er zijn dus nog wat processen aan de gang maar dat het bedrijf dynamisch is, dat kun je toch niet zeggen?
Kunnen dode elementen dynamiek veroorzaken?
Niemand zal ontkennen dat processen dynamisch zijn. Maar kunnen ze ontstaan uit iets dat dood is? Kunt u zich dat voorstellen? Hebt u hiervoor enig bewijs ergens gevonden?
Waarschijnlijk niet. Een dood lichaam veroorzaakt geen dynamiek meer en heeft zijn oorspronkelijke dynamiek verloren. . Maar dat betekent nog niet dat dat dode lichaam niet meer dynamisch is. Een dood lichaam wordt afgebroken, gaat over tot ontbinding. Dat is toch weer wel dynamisch. Maar die afbraak is geen proces dat door dat dode lichaam ontstaat of veroorzaakt wordt. De ontbinding is wel een proces dat laat zien hoe iets dat geen dynamiek meer kan veroorzaken toch dynamisch blijft. Is dat anders te verklaren dan uit de intrinsieke dynamiek die werkelijkheid is?
De verklaring is dat ook een dood lichaam deel uit maakt van een groter geheel dat dynamisch is. In dat dode lichaam zit niet meer de inspiratie die de vorm van dat lichaam en het autonoom functioneren bepaalt. Daarom komt de vorm tot ontbinding en gaan de bestanddelen weer op in het grotere geheel. Echter ook die ontbinding en het opgaan in het grotere geheel is dynamisch.
Hoe staat het met de tegenstelling statisch-dynamisch?
We maken onderscheid tussen statisch en dynamisch. Statisch-dynamisch zien we als een tegenstelling. Enerzijds is dat terecht anderzijds weer niet. Laten we het verschil eens bekijken.
Ik constateer op de eerste plaats dat statisch-dynamisch niet het verschil is tussen dood of levend. Statisch zien we als ‘in ruste’ waar dynamisch in beweging of in proces is.
Als we ’s nachts slapen zijn we in ruste. Dat noemen we statisch. Als mensen of zaken statisch zijn betekent dat dus dat we geen activiteiten constateren.
Wanneer we aan het werk zijn, constateren we activiteiten en interacties. Er zijn processen. Dat is dynamisch.
Stap 2. de fundamentele vraag
Statisch of dynamisch als startpunt voor denken en handelen
Dat in ruste en in actie zijn een tegenstelling is, is echter een idee dat mensen zelf gecreëerd hebben. Traditioneel en vanuit de westerse cultuur is er een sterke neiging om niet de werkelijkheid maar onze visie op de werkelijkheid als startpunt te nemen voor onze visie op de werkelijkheid. Descartes zei het al: je pense, donc je suis. Ik denk dus ik ben.
Wie uitgaat van de eigen visie op de werkelijkheid gaat niet uit van de werkelijkheid zoals die zich aan ons voordoet. In dergelijke visies zien mensen de wereld als een verzameling van entiteiten die tot bepaalde activiteiten in staat zijn. Het soort denken dat uit deze visies volgt kiest een eenheid, een entiteit, als vertrekpunt voor activiteiten en processen.
Op basis van genoemde visie constateren we dat we als mens allerlei activiteiten ondernemen. Dezelfde visie ziet rondom ons heen allerlei entiteiten, eenheden, die geen activiteit vertonen.
Het is dezelfde visie die organisatorisch werkt vanuit organisaties en als consequentie heeft het denken in logistieke processen en input-output modellen.
Nu is er niets mis met denken in termen van activiteiten, logistieke processen en input-outputmodellen. De vraag is alleen of die modellen een goede weergave van de werkelijkheid zijn. En of die logistieke processen voldoende zijn om dynamiek in beeld te brengen. En of activiteiten de enige vorm van dynamiek zijn.
Een heel andere vraag is echter of er in plaats van het statische uitgangspunt van entiteiten ook een ander perspectief denkbaar is. Zou het uitgangpunt ook kunnen zijn dat de werkelijkheid dynamisch is?
De werkelijkheid is dynamisch als perceptie
We kunnen echter ook vanuit de werkelijkheid vertrekken in plaats van vanuit onze visie.
Vanuit dit vertrekpunt is de vraag: is onze visie op de werkelijkheid als een verzameling van entiteiten die processen kunnen veroorzaken correct? Of is de werkelijkheid in beginsel dynamisch en kan deze dynamiek zich voordoen in specifieke vormen of entiteiten?
Hadden Plato en Heraclitus gelijk toen ze zeiden dat ‘alles stroomt’, met andere woorden: de werkelijkheid is dynamisch?
Heel lang heb ik ook het probleem gehad dat ik het verschil niet zag tussen de manier waarop ik naar de werkelijkheid keek en de mogelijkheid dat die werkelijkheid op een andere manier in elkaar zat. Een manier die niet conform mijn visie was.
Ik kies zelf nu voor het uitgangspunt dat de werkelijkheid dynamisch is en dat ik er deel van uit maak. Dat de werkelijkheid dus geen resultaat is van mijn visie op die werkelijkheid.
En ik ben tot de conclusie gekomen dat we met onze visies de dynamiek niet kunnen veranderen maar wel belemmeren en blokkeren. En dat dit in de praktijk van elke dag tot heel veel problemen leidt.
Wat we wel kunnen doen is deel uitmaken van dynamiek. Als we deel uitmaken van dynamiek kunnen we deze met ons denken beïnvloeden. Positief of negatief. Stimulerend of belemmerend.
Géén tegenstelling tussen statisch en dynamisch
Statisch betekent zoals hiervoor is aangegeven dat we geen processen waarnemen. Het betekent niet dat iets niet meer dynamisch is. In de werkelijkheid is er geen tegenstelling tussen statisch en dynamisch.
Wat zo op het oog en in onze (oude) visie statisch is, is in beginsel ook dynamisch. Wat statisch is, is niet dood maar levend. Wat geen activiteit laat zien kan wel potentie tot activiteit zijn. Omgekeerd impliceren activiteiten dat er potentie tot activiteiten moet zijn.
Potentie tot activiteiten of tot processen kunnen we dus ook als dynamisch beschouwen.
In de verhouding tussen statisch en dynamisch kunnen we statisch dus als een aspect van dynamisch zien. Het beeld ziet er dan als volgt uit:
Er is in de verhouding tussen statisch en dynamisch dus geen tegenstelling.
Dynamisch omvat statisch!
Statisch staat gelijk met potentie
Potentie tot processen is statisch en processen betekenen actie maar beide zijn dynamisch!
Dat is ook de oplossing voor ons dynamiek vraagstuk. Potentie tot processen is niet dood maar is evenzeer dynamisch als acties en interacties. Dood bestaat niet!
Daarmee hebben we ons beeld van dynamiek dat oorspronkelijk alleen uit acties en interacties bestond uitgebreid met potenties tot processen.
De statische stoel die we zien is een potentie om te zitten. Het bedrijf in ruste is potentie voor allerlei bedrijfsactiviteiten.
Uit de statisch lucht halen we zuurstof. Lucht heeft derhalve duidelijk potentie. t
Stap 3. De keuze
De keuze tussen een werkelijkheid die in beginsel dynamisch is of een werkelijkheid die in beginsel statisch is?
In het voorgaande is niet de werkelijkheid verandert maar is onze visie op de werkelijkheid als in beginsel statisch overgegaan in een perceptie van werkelijkheid als dynamisch. .
Nu is de mogelijkheid ontstaan om te kiezen tussen twee mogelijke vertrekpunten: de werkelijkheid is in oorsprong dynamisch of de werkelijkheid is in oorsprong statisch.
Ik heb uitgelegd dat het hier gaat om het verschil tussen onze visie als vertrekpunt en de werkelijkheid waarvan wij deel uitmaken als uitgangspunt. Het gaat hier ook om twee verschillende manieren om onszelf te positioneren. De ene manier is als subject tegenover de werkelijkheid als object. De andere manier een perceptie van werkelijkheid waarvan wij deel uitmaken.
De logica vertelt ons verder dat dynamisch zowel processen kan omvatten als potenties tot processen. Omgekeerd kan statisch wel potenties omvatten maar niet de processen en activiteiten.
Het verschil tussen waarnemen en beleven
In het voorgaande hebben we statisch en dynamisch in een ander perspectief geplaatst. Het gevolg was dat we van een tegenstelling terecht kwamen in een verhouding tussen statisch en dynamisch. En in die verhouding blijkt het statische een aspect te zijn van dynamiek.
Er is echter ook nog iets anders gebeurd: We zijn zelf veranderd van waarnemer in deelnemer.
We zien een tegenstelling maar als we ons inleven constateren we een heel andere verhouding. Er is dus niets in de werkelijkheid veranderd maar wel in ons bewustzijn van de werkelijkheid.
Met dat bewustzijn kunnen we de werkelijkheid als dynamisch beleven. Dat is wat anders dan waarnemen. We kunnen in die dynamische werkelijkheid ervaren of er sprake is van processen of als statische elementen. Als we echter weten wat de potentie is van de statische elementen kunnen we ons processen voorstellen.
Het ontstaan van dynamiek
Maar zult u zich zeggen, als statisch niet het tegenovergestelde van dynamisch is maar een aspect van dynamiek, waar komt dan dynamiek vandaan? Kunnen we het ontstaan van dynamiek herleiden?
Het alternatief voor dynamisch ligt voor de hand: het is NIETS, LEEGTE, NIET BESTAAN.
Dat brengt ons bij de vraag naar het ontstaan van dynamiek.
Wie dynamiek probeert te herleiden naar een oorsprong zal tot de conclusie komen dat we heel ver komen maar dat dynamiek ontstaat waar eerst niets is. Grote bedrijven zijn uit het niets ontstaan, de dynamiek van markten kunnen we niet herleiden tot een oorsprong.
We kunnen naar de ontwikkeling van menselijk leven kijken, komen vervolgens terecht bij de ontwikkeling van leven. En uiteindelijk komen we uit in ….. het NIETS.
En we kunnen dat herleiden doen voor de vele vormen van dynamiek die we kennen. Probeer de oorsprong van economie maar te herleiden of van communicatie of van industriële vormgeving of van politiek.
Oorsprong van bepaalde dynamiek
Dynamiek ontstaat uit het niets. In de werkelijkheid waarin wij leven zien we dat die zich ontwikkelt door bewustzijn. We herkennen hoe menselijk bewustzijn de oorsprong vormt van veel door mensen op gang gebrachte dynamiek. Een het bewustwordingsproces dat plaats vindt, brengt mensen op of tot een idee. Ideeën liggen ten grondslag aan menselijke ontwikkeling en alle dynamiek die mensen op gang hebben gebracht, gevormd hebben tot organisaties, systemen en markten.
Het thema hoe mensen tot een idee komen en hoe we dynamiek vormgeven zijn aspecten die in een ander verband behandeld worden.
Hier is belangrijk dat we elke dynamiek door mensen op gang gebracht kunnen herleiden tot een basisidee. We kunnen elke vorm en elk proces herleiden tot een (dynamische) grondslag.
Ik geef een voorbeeld:
Wie een stoel ziet, herleidt deze vorm tot een potentie om te zitten. Dat zitten kun je als een activiteit van iemand zien maar ook als een dynamische grondslag. In die dynamische grondslag ‘zitten’, liggen alle mogelijkheden besloten waartoe zitten kan leiden.
Waar je kunt zitten, hoe je kunt zitten, welke middelen en mogelijkheden er zijn om te zitten.
Er kan dus verwarring ontstaan tussen u en mij als de een het heeft over de zitten als activiteit en de ander over zitten als dynamische grondslag.
Dynamisch in perspectief
Met het in beeld brengen van de oorsprong voor dynamiek verandert ons plaatje verder. Het ziet er nu zo uit:
De keuze
Voorgaande biedt voor ons eigen denken en voor onze eigen positionering de keuze tussen deel zijn van dynamiek inclusief integratie en participatie of het kiezen voor een positionering als waarnemer en het zien van de wereld als een verzameling van objecten en processen die beïnvloed en bestuurd kunnen worden.
De keuze tussen beide is aan u!
In het navolgende zal deze keuze niet verder aan de orde komen maar wel de consequenties van de keuze voor een statisch uitgangspunt. Ik kies voor het dynamisch perspectief en een positionering als integraal participant in een dynamisch perspectief. Het ‘andere’ denken zal ik als referentiekader gebruiken.
In dit perspectief zal ik verder in gaan op:
- bewustzijn als bepalende factor in de ontwikkeling van dynamiek en de ideeontwikkeling
- de verschillende soorten dynamiek
- het organiseren van dynamiek.
dinsdag 18 november 2008
Basisfilosofie Ondernemen
Bent u ondernemer of wilt u ondernemer worden? En hebt u dan wel eens nagedacht over primaire processen? Zijn processen hetzelfde als activiteiten? Zijn er meerdere soorten processen? Wat voor soort processen Kun je mensen en ondernemingen met elkaar vergelijken? Is de werkelijkheid in beginsel statisch of dynamisch?
In 6 vragen voor ondernemers naar meer ruimte, openheid en perspectief voor ondernemen.
Hoofdstuk 1. Creatiever ondernemen
1. Naar een nieuw perspectief voor ondernemen
Deze blog gaat over ondernemen. Over creatief en creatiever ondernemen. Dagelijks beginnen miljoenen mensen op deze wereld met ondernemen. En al die mensen hebben een idee wat ondernemen is. En al die mensen beginnen aan de schepping van iets nieuws. Want ondernemen vraagt scheppen, is creatief. En al die mensen leren al creërend. Leren wat ondernemen is of wellicht leren wat ondernemen niet is. En al die ondernemers zetten een onderneming op. Dat is een succes voor de ondernemer. Maar slechts een deel van die ondernemingen zijn succesvol. Succesvol zijn van een onderneming betekent dat een onderneming continuïteit verwerft. Er is dus meer nodig dan het opzetten om een onderneming succesvol te doen zijn. En er is meer nodig voor continuïteit dan een ondernemer!
Management en organisatie is niet de kern van ondernemen!
Hebt u ook wel eens gehoord van primaire processen? En weet u wat dat is?
Mogelijk zegt u nu: elk bedrijf heeft een primair proces. Het is het belangrijkste proces van het bedrijf, het proces dat leidt tot het resultaat dat voor de klant het belangrijkste is.
Dus ligt het voor de hand dat een ondernemer zich bewust is van dit proces en erover nadenkt.
Uit het feit dat we spreken over een primaire proces kun je afleiden dat er ook secundaire en tertiaire processen zijn. En wellicht is het ook goed voor een ondernemer om te weten welke die processen zijn en de samenhang te begrijpen.
De volgende vraag is: wie en/of wat speelt in die processen een rol? Welke rol?
Maar het wordt nog erger: hoe verhouden processen zich met mensen en middelen?
Een aantal jaren geleden was ik op bezoek bij een van de hoogleraren van de universiteit van Tilburg, studierichting Management en Organisatie.
In ons gesprek merkte ik op dat Management en Organisatie nooit los kunnen staan van de vraag: wat manage je nu en wat organiseer je?
De hoogleraar begreep onmiddellijk wat ik bedoelde. Geen besturing, management, organisatie zonder primaire en andere processen. Dus wat doet een universiteit die zich bezig houdt met management en organisatie zonder aandacht te besteden aan de inhoud, datgene waar het om gaat?
En de volgende vraag aan de hoogleraar is: is er in de opleiding enig denken in termen van primaire en secundaire processen of - nog breder - dynamiek ingebracht? Met andere woorden: leren mensen wat ondernemen is?
”Nee” was het antwoord. “Het zit niet in de opleiding. Ik heb dat ook al een paar keer aan de orde gesteld maar ik krijg er de handen niet voor op elkaar om daar wat aan te doen. Iedereen is met zijn eigen vakje bezig.”
Laat ik meteen even wat misverstanden uit de weg ruimen. Er zijn mensen die denken dat management gericht is op het aansturen van mensen. Maar je managet geen mensen. Het is geen kunst om dwang uit te oefenen of beloningen uit te delen, maar wat de ook doet, mensen bepalen zelf of ze iets doen en zo ja wanneer en hoe.
Wat je wel managet zijn processen gericht op bepaalde resultaten. En om voortgang te krijgen en resultaten te bereiken motiveer je mensen, kun je richting aangeven.
Hetzelfde geldt voor organiseren. Organiseren is vormgeven. Ook hierbij gaat het om resultaatgerichte processen. Met andere woorden om welke processen gaat het bij management en organisatie?
Mijn denken over processenDe vraag aan de hoogleraar kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Het vraagstuk van de primaire en secundaire processen interesseerde me.
Werkend in de gezondheidszorg constateerde ik dat het hele stel van gezondheidszorg is gebouwd op aanbodprocessen. In de Ziekenfondswet gaat het over huisartsen, specialisten, fysiotherapeuten, verloskundigen en zorgverleners als ziekenhuizen, revalidatie-inrichtingen, die de in de wet geregelde hulp kunnen verlenen. En die huisarts regelt zijn eigen activiteiten en bepaalt wat hij voor zijn patiënt kan doen. Vervolgens wordt hij door het ziekenfonds of de zorgverzekeraar betaalt voor zijn acties. Kortom de Ziekenfondswet is gebaseerd op en regelt de betaling voor activiteiten van hulpverleners.
En ik had duidelijk het gevoel dat er iets niet klopte. Maar wat?
Kun je een mens vergelijken met een onderneming?
Wellicht vindt u dat een rare vraag. Maar ik heb heel wat geleerd door de vergelijking te trekken tussen mensen en ondernemingen. In termen van management en organisatie hebben beide namelijk heel veel gemeen.
Om een voorbeeld te geven: een mens is net als een onderneming een organisatievorm. Net als bij ondernemingen kun je bij mensen op zoek gaan naar het primaire proces. En raad eens…. Dat primaire proces is leven! Zoals een handelsonderneming vorm geeft aan het primaire proces ‘handel’, is een mens een bepaalde vorm van leven. En wat voor handel geldt, geldt ook voor leven: er zijn vele vormen van handel zoals er vele vormen van leven zijn.
En pratend over management: een mens bestuurt niet zijn vorm maar wel zijn leven. Zoals ook de ondernemer niet de ondernemingsvorm bestuurt maar de processen die in die onderneming plaats vinden.
En waar de mens een organisch geheel is, geldt dit ook voor de onderneming. Je kunt voor de onderneming de samenhang tussen processen onderzoeken zoals je dit ook bij de mens kunt doen.
En zoals een mens deel uit maakt van een groter geheel, geldt dit ook voor de onderneming.
Waar het hier om gaat is niet om een mens te vergelijken met een onderneming. Het gaat om inzicht te verwerven in datgene waar ik in het vervolg op in ga: onze werkelijkheid is primair dynamisch.
Is een proces hetzelfde als een activiteit?Een activiteit is een proces. Lopen, wandelen, aardappelen schillen, pleisters plakken, kinderen wassen zijn activiteiten. Activiteiten zijn te herleiden tot een actor, degene die de activiteit onderneemt of veroorzaakt.
Een activiteit is een activiteit. Lopen is lopen. Aardappelen schillen is aardappelen schillen. Het is echter mogelijk dat een activiteit een meerwaarde krijgt door aan die activiteit betekenis toe te voegen. Lopen krijgt meerwaarde als degene die loopt niet zo maar willekeurig loopt maar bewust ergens naar toe gaat. Bij aardappelen schillen is het gewenste resultaat een geschilde aardappel. Bij het plakken van pleisters kan het gewenste doel zijn het stelpen van een bloeding. Of wellicht het tevreden stellen van een huilend kind!
Een activiteit is dus een proces, mogelijk zelfs een resultaat gericht proces. Maar is een proces hetzelfde als een activiteit? Zijn processen altijd te herleiden tot iets of iemand die de activiteit veroorzaakt of onderneemt? Is ondernemen een activiteit of een serie activiteiten van een ondernemer? Ben je ondernemer omdat je ondernemingsactiviteiten verricht? Of spreken we van ondernemersactiviteiten omdat het activiteiten zijn van een ondernemer?
Het is niet zo moeilijk om te constateren dat niet alle activiteiten van een ondernemer ondernemersactiviteiten zijn. Iedere ondernemer wandelt, fietst, leest, viert feest ook buiten zijn rol als ondernemer om. Maar in zijn rol als ondernemer zijn zijn activiteiten ondernemersactiviteiten.
En ondernemen kan mee zijn als een activiteit en veronderstelt ook niet dat er maar één actor is.
Interactieve processenEen interactie is ook een proces, een interactief proces. Interactief betekent dat er een wisselwerking plaats vindt die de interactie een meerwaarde geeft in vergelijking met twee acties.
Communicatie is een interactief proces. Het veronderstelt dat er meerdere partijen zijn die met elkaar interacteren of in wisselwerking zijn.
Waar acties naast elkaar, tegen elkaar in of door elkaar kunnen werken geldt voor een interactie dat het proces bepalend is voor de activiteiten.
Met elkaar praten is een interactief proces. Dat de interactie gezellig is, zegt iets over de aard van de interactie.
Een gesprek tussen een koper en een verkoper is eveneens interactief. Een voetbalwedstrijd tussen twee teams is een complex interactief proces.
Wie slechts een van de acties waarneemt, je luistert bijvoorbeeld naar een telefoongesprek, kan volgen wat een van de partijen zegt. Maar zonder de interactie te horen zul je slechts ten dele of zelfs helemaal niet begrijpen waar het over gaat.
OntwikkelingsprocessenNaast de activiteiten en de interacties is er nog een derde soort dynamiek die we met processen aanduiden namelijk ontwikkelings-, groei- of degeneratieprocessen.
Een kind groeit. Een onderneming ontwikkelt zich. Ouderen kunnen aftakelen, planten degenereren. Deze soort processen zijn noch activiteiten noch interacties.
Maar er is een duidelijk verschil tussen activiteiten en interacties enerzijds en groeiprocessen anderzijds. Het meest voor de hand liggende verschil ligt in de tijdskenmerken. Activiteiten en interacties zijn actueel, hier en nu waarneembaar en in de tijd gezien beperkt. Groei en ontwikkeling daarentegen zijn actueel niet waarneembaar en alleen over een langere tijd te constateren.
Het verschil tussen deze twee soorten processen doet wel de vraag rijzen of we ook bij groei moeten spreken van processen en of er nog meer is dan processen. Ook de verhouding tussen processen en actoren en middelen is interessant voor een ondernemer. Verder is ook de vraag van belang welke soorten processen te onderscheiden zijn en hoe primaire processen zich verhouden met andere processen.
Draait ondernemen om primaire processen?
Ondernemen is niet hetzelfde als managen, maar managen is een aspect van ondernemen. Ondernemen is ook niet hetzelfde als organiseren. Maar organiseren is een aspect van ondernemen. Ondernemen is meer. Ondernemen is ook initiatief nemen. En waar we het hiervoor over gehad hebben over primaire processen ligt het in de lijn van de logica dat ondernemers het initiatief nemen tot de primaire processen van een organisaties. Maar waarom en wanneer neem je een dergelijk initiatief? Of nog anders waar komt dat initiatief vandaan en hoe zit het met dat initiatief?
Is het dan toch zo dat niet de primaire processen maar de ondernemer de kern van een onderneming vormen?
Deze vragen gekoppeld aan onze eerdere vraag met betrekking tot primaire processen brengt ons bij de vraagstellling: is er een breder en ander perspectief mogelijk?
Alles is dynamisch
Management en organiseren zijn niet de kernen van een onderneming. Die kern duidt de bedrijfskunde aan primaire processen. Maar zijn primaire processen wel de kern van de onderneming? Is het kernproces van een onderneming niet ondernemen? Immers het ondernemen leidt tot een onderneming! Of is wellicht de ondernemer de kern?
De ervaring leert dat het beantwoorden van deze vragen belangrijk is voor ondernemen en voor ondernemers. Dat belang ligt in de wijze waarop ondernemers in het leven staan en in de manier van denken van ondernemers. Maar om dat helder te krijgen is aandacht nodig voor onze visie op de werkelijkheid. Is die werkelijkheid statisch of dynamisch? Is het de ondernemer die onderneemt (statisch) of speelt de ondernemer een rol in het ondernemen? (dynamisch).
Panta rhei (Grieks: πάντα ῥεῖ), alle stroomt, zei de Griekse filosoof Plato al, verwijzende naar Heraclitus, een andere Griekse filosoof. Dat geldt zeker voor processen, activiteiten en interacties.
Maar hoe moeten we dat begrijpen? We kunnen toch constateren dat veel helemaal niet stroomt? Of wat bedoelen Plato en Heraclitus nu eigenlijk? Betekent alles stroomt dat alles vertaald kan worden in processen? Of is er nog een bredere opvatting mogelijk?
Zou je bijvoorbeeld kunnen zeggen dat alles dynamisch is? En wat betekent dat dan?
In de volgende blog ga ik hier verder op in.
In 6 vragen voor ondernemers naar meer ruimte, openheid en perspectief voor ondernemen.
Hoofdstuk 1. Creatiever ondernemen
1. Naar een nieuw perspectief voor ondernemen
Deze blog gaat over ondernemen. Over creatief en creatiever ondernemen. Dagelijks beginnen miljoenen mensen op deze wereld met ondernemen. En al die mensen hebben een idee wat ondernemen is. En al die mensen beginnen aan de schepping van iets nieuws. Want ondernemen vraagt scheppen, is creatief. En al die mensen leren al creërend. Leren wat ondernemen is of wellicht leren wat ondernemen niet is. En al die ondernemers zetten een onderneming op. Dat is een succes voor de ondernemer. Maar slechts een deel van die ondernemingen zijn succesvol. Succesvol zijn van een onderneming betekent dat een onderneming continuïteit verwerft. Er is dus meer nodig dan het opzetten om een onderneming succesvol te doen zijn. En er is meer nodig voor continuïteit dan een ondernemer!
Management en organisatie is niet de kern van ondernemen!
Hebt u ook wel eens gehoord van primaire processen? En weet u wat dat is?
Mogelijk zegt u nu: elk bedrijf heeft een primair proces. Het is het belangrijkste proces van het bedrijf, het proces dat leidt tot het resultaat dat voor de klant het belangrijkste is.
Dus ligt het voor de hand dat een ondernemer zich bewust is van dit proces en erover nadenkt.
Uit het feit dat we spreken over een primaire proces kun je afleiden dat er ook secundaire en tertiaire processen zijn. En wellicht is het ook goed voor een ondernemer om te weten welke die processen zijn en de samenhang te begrijpen.
De volgende vraag is: wie en/of wat speelt in die processen een rol? Welke rol?
Maar het wordt nog erger: hoe verhouden processen zich met mensen en middelen?
Een aantal jaren geleden was ik op bezoek bij een van de hoogleraren van de universiteit van Tilburg, studierichting Management en Organisatie.
In ons gesprek merkte ik op dat Management en Organisatie nooit los kunnen staan van de vraag: wat manage je nu en wat organiseer je?
De hoogleraar begreep onmiddellijk wat ik bedoelde. Geen besturing, management, organisatie zonder primaire en andere processen. Dus wat doet een universiteit die zich bezig houdt met management en organisatie zonder aandacht te besteden aan de inhoud, datgene waar het om gaat?
En de volgende vraag aan de hoogleraar is: is er in de opleiding enig denken in termen van primaire en secundaire processen of - nog breder - dynamiek ingebracht? Met andere woorden: leren mensen wat ondernemen is?
”Nee” was het antwoord. “Het zit niet in de opleiding. Ik heb dat ook al een paar keer aan de orde gesteld maar ik krijg er de handen niet voor op elkaar om daar wat aan te doen. Iedereen is met zijn eigen vakje bezig.”
Laat ik meteen even wat misverstanden uit de weg ruimen. Er zijn mensen die denken dat management gericht is op het aansturen van mensen. Maar je managet geen mensen. Het is geen kunst om dwang uit te oefenen of beloningen uit te delen, maar wat de ook doet, mensen bepalen zelf of ze iets doen en zo ja wanneer en hoe.
Wat je wel managet zijn processen gericht op bepaalde resultaten. En om voortgang te krijgen en resultaten te bereiken motiveer je mensen, kun je richting aangeven.
Hetzelfde geldt voor organiseren. Organiseren is vormgeven. Ook hierbij gaat het om resultaatgerichte processen. Met andere woorden om welke processen gaat het bij management en organisatie?
Mijn denken over processenDe vraag aan de hoogleraar kwam niet zomaar uit de lucht vallen. Het vraagstuk van de primaire en secundaire processen interesseerde me.
Werkend in de gezondheidszorg constateerde ik dat het hele stel van gezondheidszorg is gebouwd op aanbodprocessen. In de Ziekenfondswet gaat het over huisartsen, specialisten, fysiotherapeuten, verloskundigen en zorgverleners als ziekenhuizen, revalidatie-inrichtingen, die de in de wet geregelde hulp kunnen verlenen. En die huisarts regelt zijn eigen activiteiten en bepaalt wat hij voor zijn patiënt kan doen. Vervolgens wordt hij door het ziekenfonds of de zorgverzekeraar betaalt voor zijn acties. Kortom de Ziekenfondswet is gebaseerd op en regelt de betaling voor activiteiten van hulpverleners.
En ik had duidelijk het gevoel dat er iets niet klopte. Maar wat?
Kun je een mens vergelijken met een onderneming?
Wellicht vindt u dat een rare vraag. Maar ik heb heel wat geleerd door de vergelijking te trekken tussen mensen en ondernemingen. In termen van management en organisatie hebben beide namelijk heel veel gemeen.
Om een voorbeeld te geven: een mens is net als een onderneming een organisatievorm. Net als bij ondernemingen kun je bij mensen op zoek gaan naar het primaire proces. En raad eens…. Dat primaire proces is leven! Zoals een handelsonderneming vorm geeft aan het primaire proces ‘handel’, is een mens een bepaalde vorm van leven. En wat voor handel geldt, geldt ook voor leven: er zijn vele vormen van handel zoals er vele vormen van leven zijn.
En pratend over management: een mens bestuurt niet zijn vorm maar wel zijn leven. Zoals ook de ondernemer niet de ondernemingsvorm bestuurt maar de processen die in die onderneming plaats vinden.
En waar de mens een organisch geheel is, geldt dit ook voor de onderneming. Je kunt voor de onderneming de samenhang tussen processen onderzoeken zoals je dit ook bij de mens kunt doen.
En zoals een mens deel uit maakt van een groter geheel, geldt dit ook voor de onderneming.
Waar het hier om gaat is niet om een mens te vergelijken met een onderneming. Het gaat om inzicht te verwerven in datgene waar ik in het vervolg op in ga: onze werkelijkheid is primair dynamisch.
Is een proces hetzelfde als een activiteit?Een activiteit is een proces. Lopen, wandelen, aardappelen schillen, pleisters plakken, kinderen wassen zijn activiteiten. Activiteiten zijn te herleiden tot een actor, degene die de activiteit onderneemt of veroorzaakt.
Een activiteit is een activiteit. Lopen is lopen. Aardappelen schillen is aardappelen schillen. Het is echter mogelijk dat een activiteit een meerwaarde krijgt door aan die activiteit betekenis toe te voegen. Lopen krijgt meerwaarde als degene die loopt niet zo maar willekeurig loopt maar bewust ergens naar toe gaat. Bij aardappelen schillen is het gewenste resultaat een geschilde aardappel. Bij het plakken van pleisters kan het gewenste doel zijn het stelpen van een bloeding. Of wellicht het tevreden stellen van een huilend kind!
Een activiteit is dus een proces, mogelijk zelfs een resultaat gericht proces. Maar is een proces hetzelfde als een activiteit? Zijn processen altijd te herleiden tot iets of iemand die de activiteit veroorzaakt of onderneemt? Is ondernemen een activiteit of een serie activiteiten van een ondernemer? Ben je ondernemer omdat je ondernemingsactiviteiten verricht? Of spreken we van ondernemersactiviteiten omdat het activiteiten zijn van een ondernemer?
Het is niet zo moeilijk om te constateren dat niet alle activiteiten van een ondernemer ondernemersactiviteiten zijn. Iedere ondernemer wandelt, fietst, leest, viert feest ook buiten zijn rol als ondernemer om. Maar in zijn rol als ondernemer zijn zijn activiteiten ondernemersactiviteiten.
En ondernemen kan mee zijn als een activiteit en veronderstelt ook niet dat er maar één actor is.
Interactieve processenEen interactie is ook een proces, een interactief proces. Interactief betekent dat er een wisselwerking plaats vindt die de interactie een meerwaarde geeft in vergelijking met twee acties.
Communicatie is een interactief proces. Het veronderstelt dat er meerdere partijen zijn die met elkaar interacteren of in wisselwerking zijn.
Waar acties naast elkaar, tegen elkaar in of door elkaar kunnen werken geldt voor een interactie dat het proces bepalend is voor de activiteiten.
Met elkaar praten is een interactief proces. Dat de interactie gezellig is, zegt iets over de aard van de interactie.
Een gesprek tussen een koper en een verkoper is eveneens interactief. Een voetbalwedstrijd tussen twee teams is een complex interactief proces.
Wie slechts een van de acties waarneemt, je luistert bijvoorbeeld naar een telefoongesprek, kan volgen wat een van de partijen zegt. Maar zonder de interactie te horen zul je slechts ten dele of zelfs helemaal niet begrijpen waar het over gaat.
OntwikkelingsprocessenNaast de activiteiten en de interacties is er nog een derde soort dynamiek die we met processen aanduiden namelijk ontwikkelings-, groei- of degeneratieprocessen.
Een kind groeit. Een onderneming ontwikkelt zich. Ouderen kunnen aftakelen, planten degenereren. Deze soort processen zijn noch activiteiten noch interacties.
Maar er is een duidelijk verschil tussen activiteiten en interacties enerzijds en groeiprocessen anderzijds. Het meest voor de hand liggende verschil ligt in de tijdskenmerken. Activiteiten en interacties zijn actueel, hier en nu waarneembaar en in de tijd gezien beperkt. Groei en ontwikkeling daarentegen zijn actueel niet waarneembaar en alleen over een langere tijd te constateren.
Het verschil tussen deze twee soorten processen doet wel de vraag rijzen of we ook bij groei moeten spreken van processen en of er nog meer is dan processen. Ook de verhouding tussen processen en actoren en middelen is interessant voor een ondernemer. Verder is ook de vraag van belang welke soorten processen te onderscheiden zijn en hoe primaire processen zich verhouden met andere processen.
Draait ondernemen om primaire processen?
Ondernemen is niet hetzelfde als managen, maar managen is een aspect van ondernemen. Ondernemen is ook niet hetzelfde als organiseren. Maar organiseren is een aspect van ondernemen. Ondernemen is meer. Ondernemen is ook initiatief nemen. En waar we het hiervoor over gehad hebben over primaire processen ligt het in de lijn van de logica dat ondernemers het initiatief nemen tot de primaire processen van een organisaties. Maar waarom en wanneer neem je een dergelijk initiatief? Of nog anders waar komt dat initiatief vandaan en hoe zit het met dat initiatief?
Is het dan toch zo dat niet de primaire processen maar de ondernemer de kern van een onderneming vormen?
Deze vragen gekoppeld aan onze eerdere vraag met betrekking tot primaire processen brengt ons bij de vraagstellling: is er een breder en ander perspectief mogelijk?
Alles is dynamisch
Management en organiseren zijn niet de kernen van een onderneming. Die kern duidt de bedrijfskunde aan primaire processen. Maar zijn primaire processen wel de kern van de onderneming? Is het kernproces van een onderneming niet ondernemen? Immers het ondernemen leidt tot een onderneming! Of is wellicht de ondernemer de kern?
De ervaring leert dat het beantwoorden van deze vragen belangrijk is voor ondernemen en voor ondernemers. Dat belang ligt in de wijze waarop ondernemers in het leven staan en in de manier van denken van ondernemers. Maar om dat helder te krijgen is aandacht nodig voor onze visie op de werkelijkheid. Is die werkelijkheid statisch of dynamisch? Is het de ondernemer die onderneemt (statisch) of speelt de ondernemer een rol in het ondernemen? (dynamisch).
Panta rhei (Grieks: πάντα ῥεῖ), alle stroomt, zei de Griekse filosoof Plato al, verwijzende naar Heraclitus, een andere Griekse filosoof. Dat geldt zeker voor processen, activiteiten en interacties.
Maar hoe moeten we dat begrijpen? We kunnen toch constateren dat veel helemaal niet stroomt? Of wat bedoelen Plato en Heraclitus nu eigenlijk? Betekent alles stroomt dat alles vertaald kan worden in processen? Of is er nog een bredere opvatting mogelijk?
Zou je bijvoorbeeld kunnen zeggen dat alles dynamisch is? En wat betekent dat dan?
In de volgende blog ga ik hier verder op in.
zondag 16 november 2008
Creatief Ondernemen
Uitgeput door crisisdenken en lamgeslagen door oorlogen en doodslag, bedreigingen van vrede en veiligheid door economische, energie- en gezondheidscrisissen en door uitputting van grondstoffen ???????
Verwerf meer inzicht, inspiratie en zelfvertrouwen, wordt creatiever en maak kennis met ondernemen en ondernemer worden.
We leven in een tijd van grote verandering. Die verandering kun je herkennen aan crisissen. De oorlogen, de economische crisissen, de kredietcrisis en andere financiële crisissen, de energiecrisis, de gezondheidscrisissen met allerlei gevaarlijke ziekten, de luchtvervuiling, de crisissen van uitputting van de aarde, relationele en bestuurlijke crisissen en ongetwijfeld kent u er nog meer.
Crisissen maken ons bewust
En het slechte nieuws is: van al die crisissen maken wij, u en ik, deel uit! Jaren- en decennialang zien we hoe mensen patronen hebben die wel moeten leiden tot het uit de hand lopen van samenlevingen, economie en financiering, het uitputten van energiebronnen en het ontstaan van luchtvervuiling enzovoorts.
Maar het goede nieuws is: die crisissen maken ons bewust. Die crisissen vinden we namelijk ongewenst. Nu zijn er twee stromingen. De eerste wil de crisissen bestrijden, de ander vraagt zich af hoe kunnen we een bepaalde crisis voorkomen? Dus we willen graag weten hoe die crisissen kunnen ontstaan, wat de oorzaken zijn.
Voorkomen is normaal!
Over het voorkomen van crisissen wil ik een opmerking maken. Een crisis is niets anders dan een uit de hand gelopen proces of – breder – dynamiek. Voorkomen of preventie betekent dan ook niets anders dan dat dynamiek in orde is en normaal verloopt. Wanneer de economische processen normaal in orde zijn, correct verlopen dan kunnen er helemaal geen problemen en crisissen ontstaan. Wie denkt in termen van uitsluitend eigen belang, van grijpen en graaien krijgt volgelingen die hetzelfde doen. Aan de andere kant zitten de slachtoffers. En zolang die onmondig blijven, blijven ze slachtoffer. Tot…. Er een crisis ontstaat of………….. een bewustwordingsproces bij betrokkene. Geen bewustwording in de zin van: nu ga ik ook maar mee grijpen en graaien maar een bewustwording: ik doe hier niet meer aan mee. Ik wil geen slachtoffer zijn.
We hebben een keuze
Crisissen maken ons bewust van wat normaal is en maken ons ook bewust dat we een keuze hebben! Dat we de consequenties van de crisis moeten accepteren maar dat we niet in de slachtofferrol hoeven te gaan zitten. Voor de ellende geldt: ‘let it be’. Laat maar zitten. Vergeet het. Maak je niet druk om mensen die de crisis veroorzaakt hebben maar kies voor jezelf. Kies om het anders te doen.
Wordt geen slachtoffer maar creator of schepper. Schepper van jouw wereld zoals jij die wenst. Je kunt daarbij kiezen voor je eigen omgeving. Je kunt ook een zakelijke omgeving creëren of gaan voor een scheppende rol in de samenleving. .
De behoefte aan creatieve mensen
Alle crisissen maken ons bewust van onze rol als scheppende mens. We kunnen niet langer accepteren dat we leven in een wereld die onbewust zijn ondergang tegemoet gaat. En het ligt ook niet voor de hand dat we bewust kiezen voor onze eigen ondergang en de ondergang van gemeenschappen en uiteindelijk van de mensheid. Dus is van belang dat we afstappen van negatief doemdenken en mee gaan doen in de groeiende stroom van mensen die creatiever willen werken aan een nieuwe wereld.
Creatiever Ondernemen: het scheppen van een nieuwe wereld
Om die nieuwe wereld tot stand te brengen is er op alle niveaus meer creativiteit nodig van mensen. En bij creativiteit hoort verantwoordelijkheid, initiatief, actie. Hierbij is bij uitstek het begrip ‘ondernemen’ van belang. Ondernemen in de ruimste zin van het woord. Daar valt elke vorm van persoonlijk ondernemen onder. Ook het verkennen van de wereld, ook het inrichten van je eigen omgeving. Hier valt ook het en wellicht juist het ondernemen in de zakelijke zin onder. Wellicht juist omdat dat zakelijke ondernemen het karakter heeft dat de ondernemer zijn scheppende activiteiten ‘deelt’ met anderen, partners en klanten.
Ondernemen en ondernemer worden bij de opzet van deze blog dus gekoppeld aan een belangrijke evolutie: creatiever worden als mensen in de ontwikkeling en vormgeving van onze wereld in al zijn dimensies. Een wereld die vreedzamer, gezonder, aangenamer, samenhangender is en waarin mensen zich ontwikkelen tot bewustere, creatievere en meer verantwoordelijke wezens.
Uitdaging
De uitdaging bij het ondernemen en voor de ondernemer is: hoe kan ik bijdragen aan deze evolutie? Maar ondernemen is de manier om die bijdrage te leveren. En de ondernemer kiest voor een specifieke rol in dat proces. En voor hem is de vraag: hoe kan ik die rol creatiever vervullen en hoe kan ik creativiteit in het ondernemen brengen.
Deze site is opgezet om die vragen bewuster te maken en suggesties en aanbevelingen voor antwoorden te geven.
Verwerf meer inzicht, inspiratie en zelfvertrouwen, wordt creatiever en maak kennis met ondernemen en ondernemer worden.
We leven in een tijd van grote verandering. Die verandering kun je herkennen aan crisissen. De oorlogen, de economische crisissen, de kredietcrisis en andere financiële crisissen, de energiecrisis, de gezondheidscrisissen met allerlei gevaarlijke ziekten, de luchtvervuiling, de crisissen van uitputting van de aarde, relationele en bestuurlijke crisissen en ongetwijfeld kent u er nog meer.
Crisissen maken ons bewust
En het slechte nieuws is: van al die crisissen maken wij, u en ik, deel uit! Jaren- en decennialang zien we hoe mensen patronen hebben die wel moeten leiden tot het uit de hand lopen van samenlevingen, economie en financiering, het uitputten van energiebronnen en het ontstaan van luchtvervuiling enzovoorts.
Maar het goede nieuws is: die crisissen maken ons bewust. Die crisissen vinden we namelijk ongewenst. Nu zijn er twee stromingen. De eerste wil de crisissen bestrijden, de ander vraagt zich af hoe kunnen we een bepaalde crisis voorkomen? Dus we willen graag weten hoe die crisissen kunnen ontstaan, wat de oorzaken zijn.
Voorkomen is normaal!
Over het voorkomen van crisissen wil ik een opmerking maken. Een crisis is niets anders dan een uit de hand gelopen proces of – breder – dynamiek. Voorkomen of preventie betekent dan ook niets anders dan dat dynamiek in orde is en normaal verloopt. Wanneer de economische processen normaal in orde zijn, correct verlopen dan kunnen er helemaal geen problemen en crisissen ontstaan. Wie denkt in termen van uitsluitend eigen belang, van grijpen en graaien krijgt volgelingen die hetzelfde doen. Aan de andere kant zitten de slachtoffers. En zolang die onmondig blijven, blijven ze slachtoffer. Tot…. Er een crisis ontstaat of………….. een bewustwordingsproces bij betrokkene. Geen bewustwording in de zin van: nu ga ik ook maar mee grijpen en graaien maar een bewustwording: ik doe hier niet meer aan mee. Ik wil geen slachtoffer zijn.
We hebben een keuze
Crisissen maken ons bewust van wat normaal is en maken ons ook bewust dat we een keuze hebben! Dat we de consequenties van de crisis moeten accepteren maar dat we niet in de slachtofferrol hoeven te gaan zitten. Voor de ellende geldt: ‘let it be’. Laat maar zitten. Vergeet het. Maak je niet druk om mensen die de crisis veroorzaakt hebben maar kies voor jezelf. Kies om het anders te doen.
Wordt geen slachtoffer maar creator of schepper. Schepper van jouw wereld zoals jij die wenst. Je kunt daarbij kiezen voor je eigen omgeving. Je kunt ook een zakelijke omgeving creëren of gaan voor een scheppende rol in de samenleving. .
De behoefte aan creatieve mensen
Alle crisissen maken ons bewust van onze rol als scheppende mens. We kunnen niet langer accepteren dat we leven in een wereld die onbewust zijn ondergang tegemoet gaat. En het ligt ook niet voor de hand dat we bewust kiezen voor onze eigen ondergang en de ondergang van gemeenschappen en uiteindelijk van de mensheid. Dus is van belang dat we afstappen van negatief doemdenken en mee gaan doen in de groeiende stroom van mensen die creatiever willen werken aan een nieuwe wereld.
Creatiever Ondernemen: het scheppen van een nieuwe wereld
Om die nieuwe wereld tot stand te brengen is er op alle niveaus meer creativiteit nodig van mensen. En bij creativiteit hoort verantwoordelijkheid, initiatief, actie. Hierbij is bij uitstek het begrip ‘ondernemen’ van belang. Ondernemen in de ruimste zin van het woord. Daar valt elke vorm van persoonlijk ondernemen onder. Ook het verkennen van de wereld, ook het inrichten van je eigen omgeving. Hier valt ook het en wellicht juist het ondernemen in de zakelijke zin onder. Wellicht juist omdat dat zakelijke ondernemen het karakter heeft dat de ondernemer zijn scheppende activiteiten ‘deelt’ met anderen, partners en klanten.
Ondernemen en ondernemer worden bij de opzet van deze blog dus gekoppeld aan een belangrijke evolutie: creatiever worden als mensen in de ontwikkeling en vormgeving van onze wereld in al zijn dimensies. Een wereld die vreedzamer, gezonder, aangenamer, samenhangender is en waarin mensen zich ontwikkelen tot bewustere, creatievere en meer verantwoordelijke wezens.
Uitdaging
De uitdaging bij het ondernemen en voor de ondernemer is: hoe kan ik bijdragen aan deze evolutie? Maar ondernemen is de manier om die bijdrage te leveren. En de ondernemer kiest voor een specifieke rol in dat proces. En voor hem is de vraag: hoe kan ik die rol creatiever vervullen en hoe kan ik creativiteit in het ondernemen brengen.
Deze site is opgezet om die vragen bewuster te maken en suggesties en aanbevelingen voor antwoorden te geven.
donderdag 13 november 2008
Wanneer ben je een goede ondernemer
Duizenden ondernemingsplannen
Ga op internet googelen op het woord 'ondernemer', en er komt keurig naar voren dat er meer dan 3.000.000 mogelijkheden zijn om iets terug te vinden op het woord 'ondernemer'. Inderdaad iets terug te vinden. Want ondanks de duizenden goede tips die je gratis en tegen betaling op internet kan vinden, en alle rapporten en bedrijfsplannen die worden aangereikt, blijft het slechts een deel van de informatie die je als ondernemer nodig hebt. Het is overigens niet verwonderlijk dat er zoveel gegoogeld wordt op het keyword 'ondernemer'. De interesse om als zelfstandig ondernemer aan de slag te gaan is groot. Heel groot. Steeds meer mensen gaan over van loondienst naar zelfstandig ondernemerschap. Een bewuste of soms gedwongen keuze om op eigen benen te staan. Maar ondanks alle goede voorbereidingen en informaties gaan ook jaarlijks duizenden ondernemers failliet of komen in dusdanige problemen dat het zelfstandig ondernemerschap uitdraait op een nachtmerrie. En dat wil elke ondernemer voorkomen.
De vraag om informatie is groot
Jaarlijks overwegen in Nederland 250.000 (een kwart miljoen) mensen om zich te gaan vestigen als zelfstandig ondernemer. En jaarlijks starten ook tienduizenden ondernemers. Na een 'gedegen' voorbereiding en met uitstekend financieel onderbouwde ondernemersplannen gaat voor velen de lang gekoesterde droom in vervulling. Het idee van de eigen zaak wordt werkelijkheid.
Met de accountant zijn alle plannen opgesteld, doorgerekend, alle cijfers waar de bank om vraagt keurig ingeleverd, kantoor geregeld, telefoons, internetsites, briefpapier, auto's, kantoorapparatuur, gereedschap, visitekaartjes en alle andere denkbare zaken zijn geregeld. Het bedrijf kan starten.
Op eigen benen
Eindelijk is de dag daar en het bedrijf kan zich op de markt begeven. Eenmaal begonnen loopt het voor een klein gedeelte (8%) echt voorspoedig en blijkt dat de onderneming nog veel meer moois brengt dan gehoopt en begroot.
Door allerlei omstandigheden en ondanks alle goede voorbereidingen gaat het voor een groot aantal ondernemers echter niet tot vole tevredenheid en bij een te groot aantal blijkt dat de onderneming totaal niet biedt wat men ervan had gehoopt en verwacht. Integendeel. De droom lijkt totaal niet uit te komen omdat de praktijk plotseling anders blijkt te zijn dan via de plannen opgesteld. De mooie droom om een prachtige winstgevende zaak te starten valt bijna in duigen en het is al snel tijd om in te grijpen. Want ondanks alle goede bedoelingen en prima voorbereidingen blijken er onverwachte problemen op de ondernemersweg. Tijd voor -her-overwegingen en bijstellen van de plannen.
Een ondernemer moet tenslotte snel kunnen ingrijpen en omschakelen bij veranderende marktomstandigheden of andere tegenslagen.
Ingrijpen
De plannen worden herschreven, het beleid en aanpak herzien en de mogelijkheden en onmogelijkheden worden opnieuw belicht. De dromen kunnen alsnog worden vervuld en de onderneming wordt doorgestart of voortgezet. Gelukkig. Zoals een goede ondernemer betaamt is er snel op alle problemen ingesprongen, zijn de bakens zijn verzet en er kan weer 100% gemotiveerd aan de slag worden gegaan om de dromen toch te verwezenlijken.
Met het prima aangepast ondernemersplan in de hand wordt de spaarpot nog een keer aangesproken, of een extra krediet aangevraagd bij de bank of andere financier. De doorstart is een feit.
Maar helaas.
Ondanks ook deze 'perfecte' aanpak en het uitstekend volgen van de geschreven en ongeschreven regels wil bij een aantal ondernemers de zaak nog niet echt worden wat de lang gekoesterde droom beloofde. Het ondernemen blijkt dagelijks een keiharde strijd en die lang gekoesterde droom lijkt meer en meer een vervelende uitwerking te krijgen. Alle goed bedoelde en ook prima tips die allemaal zijn opgevolgd en alle rapporten die zijn geschreven lijken de uitwerking te missen. De onderneming loopt nog steeds niet zoals de ondernemer zich dit had gewenst.
Nog maar eens terug naar de accountants, bedrijfsadviseurs, marketingboeken, ondernemingsplannen en nog maar eens terug naar het internet. Op zoek naar de juiste informatie om het bedrijf toch echt te laten slagen. Met de de accountants en adviseurs worden weer nieuwe mogelijkheden en onmogelijkheden op papier gezet en via de gesponsorde en gratis links op internet worden er weer nieuwe, vaak hele goede of minder goede suggesties gedaan over het ondernemerschap.
De 1000 en meer tips
Ook via internet blijven de tips toestromen. Van 10 tips voor de voorbereiding tot het complete ondernemersplan tot zelfs 10 tips om een keiharde ondernemer te worden. Dan ook nog de 4 stappen naar succes en de 10 stappen die ondernemen makkelijk maken. Allemaal tips en adviezen die heel handig kunnen bij het starten en runnen van uw onderneming.
Maar waarom wil het dan toch niet lukken?
Waarom zijn er zoveel hobbels op de weg waardoor de zaak maar niet wil gaan draaien zoals via alle plannen is berekend.
Waarom brengt het zelfstandig ondernemerschap niet wat ervan wordt verwacht?
Eigenlijk allemaal vragen die heel simpel te beantwoorden zijn.
Want ondanks de duizenden tips en uitstekende adviezen is er op één vraag geen antwoord gegeven.
Wanneer ben je een goede ondernemer?
- Een rare vraag?
- Moeilijke vraag?
- Goede vraag?
- Of juist... DE hamvraag?
- Ben je wel een ondernemer?
- En zo nee, hoe word je dat?
- Of schuilt er in u juist een Top-ondernemer?
- En zo ja, hoe vind je die Top-ondernemer in jezelf
Abonneren op:
Posts (Atom)